MILINEREZ AET DA LADY

Anavezet mat eo istor Mari Manac'h e kostez Benac'h hag e Bro Dreger penn-da-benn. Merc'h ur miliner paour e oa, ha deuet e oa da vezañ un itron binvidik a zimezas gant roue an nikel.

Ganet e voe Mari Manac'h d'ar 5 a viz C'hwevrer 1869 e parrez Benac'h, e Prad Gwegan, en ur vilin vihan a oa d'ar familh Manac'h, war ar stêr Leger. Pemp bugel a oa, ha paour e oa he zud.

En amzer-se ne veze ket skoazell da c'hortoz a-berzh ar stad, nemet ur wech bennak e veze un tamm aluzon digant an dud pinvidik, pa garent diskouez un tamm madelezh, evel ar familh Faucigny-Lusinge, noblañsed uhel ar barrez, a oa perc'henned kastell Koad an Noz.

Bugaleaj Mari a voe paour hag eurus eta war lez ar stêr Leger. E brezhoneg e voe savet, evel ar vugale all, hag evelte e teskas galleg er skol. Kreskiñ a rae he c'hoantiz ivez, meulet e veze he c'hroc'hen sklaer, ha treiñ a rae warni selloù ar baotred.

D'he c'hwezek vloaz ez eas d'ober ur veaj da Baris gant amezeien a oa o vont da obidoù Victor Hugo. Trenioù marc'had-mat a oa bet aozet gant ar gouarnamant evit tud ar proviñsoù pell, evit ma c'halljent estlammiñ ouzh pompadoù ar Republik. Pa zistroas d'ar gêr e komprenas n'hellje ket he buhez bezañ heñvel ken.

Kenkent ha ma c'hallas e klaskas labour e Gwengamp hag e Sant Brieg. Tapet ganti he 18 vloaz ez eas da glask fortun da Baris. Ha kavout a reas, a drugarez d'he c'hroc'hen gwenn ha flour a blije kement d'ar wazed.

Da gentañ e werzhe bleunioù war ar straedoù. Goude e voe patrom al livour Carolus Duran.

E 1883 e oa o tañsal e korolladeg Quat'z Arts, a oa bet er Moulin Rouge. Sarah Brown e oa hec'h-anv-leurenn, ha gwisket e oa ken berr ma'z eas ur senedour da glemm dirak ar prokulor.

Er memes bloavezh, e kerz ur goan ma oa bet pedet gant ur mondian, e asantas ober tro ar sal, noazh, war choug ur c'hlaoustreer, ha kondaonet e voe da zaou viz toull-bac'h. Ur vuhez diroll a rene neuze, arc'hanterien vras ha priñsed e-leizh oc'h ober al lez d'ar vaouez kaer ha pinvidik a oa anezhi.

Bevañ a reas meur a vloaz gant un den, ur mell gwaz kreñv he doa kavet e koc'hu Paris, Simon Gugenheim, eus ur familh Amerikaned pinvidik-mor a zimezas ganti e 1897 e Londrez. Gantañ ne voe ket pell o vestroniañ yezh Shakespeare: abaoe ur pennad e oa krog d'he deskiñ gant he darempredoù kabared.

Troet he gwaz da lonkañ avat, hag eñ taget gant an drougskevent ouzhpenn, e varvas en ospital Bournemouth e 1900, da zeiz an Nedeleg. Leuskel a rae war e lerc'h ur wreg azeulet ha meulet gant ar vondianed hag ar riboterien, e Paris kenkoulz hag e Londrez.

31 bloaz e oa Mari Manac'h, o vevañ e Londrez (n'ouzer ket penaos). Mrs Symons a veze graet anezhi, ha kas a rae arc'hant bep ar mare d'he zud da Venac'h.

Daou vloaz, war a seblant, a-raok marv he gwaz, he doa graet anaoudegezh e Bro-Saoz gant Antoine d'Orléans, a oa mab-bihan da Louis-Philippe, ar roue gall diwezhañ. Nevez dimezet e oa ar priñs gant ur briñsez a Vro-Spagn, Eulalia, c'hoar ar roue Alfonso XII. Dilezel e wreg a reas ar priñs evit ober war-dro ar Vreizhadez. Seizh vloaz e chomjont a-gevret, ha n'eo ket an arc'hant a vanke da Vari. E 1905 avat e trenkas an traoù: krog e oa Antoine da vont da glask fred da lec'h all. D'an 13 a viz Gouhere 1906, e Paris, e tegouezhas Mari gant ar priñs o tont er-maez eus ur stal m'en doa prenet ur prof evit e vestrez nevez. Terriñ he disglavier war gein an aotrou a reas Mari, ma savas klemm ar priñs, chifet e enor, dirak al lezenn, ha ma voe kondaonet Mari da baeañ 100 lur a dell-gastiz.

Mont a reas Mrs Symons neuze da vro he bugaleaj en-dro, da dremen ur pennad-amzer. Goude marv he mamm avat e tistroas da Londrez e-lec'h m'he doa graet anaoudegezh gant tud a bouez, ha dreist-holl e-touez pennoù bras al Liberal Party. Un devezh e voe pedet d'ur garden-party e domani ar familh Mond. An aotrou Ludwig Mond, un den a orin alaman anezhañ, ur penn bras eus metou ar greanterezh, pinvidik-mor, en doa daou vab. Alfred a rae politikerezh gant Lloyd George, ar c'hembread a oa e penn al Liberal Party, ha Robert a oa ijinour ha kimiour.

E 1922 e addimezas an Itron Symons gant Sir Robert Mond. A-benn neuze e oa deuet an ijinour da vezañ "roue an nikel", da lavarout eo ur penn embregerezh eus ar galloudusañ, hag unan eus ar pinvidikañ tud a oa en Europa, hag er bed a-bezh zoken.

Miliardoù ha miliardoù en doa gounezet an aotrou-se dre werzhañ trinitrotoluen (TNT) e-pad ar brezel-bed kentañ. Sot e oa ivez gant istor Ejipt kozh, ha brudet e oa e-touez an istorourien, kement hag e metoù an arc’hant bras, pe hini an ijinerezh.

O-daou e oant tremen 50 vloaz hag o chom e Londrez. Unan eus pezhioù o zi a oa heñval ouzh sal-gibellañ palez ur faraon. Beajiñ a rae Mari gant he gwaz, da Baris ha da Vreizh. Prenet e oa bet gante Kastell Beg an Draonienn e Dinarzh, a vo anvet Kastell Mond. Ur vag-saveteiñ, anvet « Mai Manac’h », a voe profet gante da gêr Dinarzh. Un toullad kastilli ha manerioù a voe prenet e Bro-Dreger ivez: Keruhel, Koadiliav, Lanaskol e Plouilio, Kergozh e Sant-Efflamm, ha re all c’hoazh, a voe legadet diwezhatoc'h d’an nized ha nizezed. Gwelloc'h c'hoazh: gant he gwaz e voe degemeret Mari Manac'h e lez roue Bro-Saoz.

D'an 21 a viz Genver 1929 e voe prenet gant Robert Mond kastell Koad an Noz evit e wreg. Kastell an noblañsed Faucigny-Lusinge, ha 3000 devezh-arat tro-dro, a gouezhas neuze etre daouarn milinerez Prad-Gwegan a gase vioù ha laezh di gwechall pa oa plac'hig. Gwir pe c'haou? Lavaret e veze gant an teodoù fall e oa Mari merc'h d'ar priñs, ar perc'henn kozh, a oa bet ur merc'hetaer touet.

E 1932 e voe anvet Robert Mond da lord.

Festoù ha predoù a veze e kastell Koad an Noz, pedet e veze skrivagnerien hag arzourien, ha c'hoarioù breizhek a veze, gouren evel just. Predoù ar vugale er skol a veze paeet gant Lady Mond.

Skoazellañ a reas he breur da vout maer. Met dre na oa ket aet e-barzh an eil gwech e fuloras Mari a-enep anoudegezh fall tud ar vro.

Peogwir e kave re bell kastell Koad an Noz diouzh ar bourk e tivizas Lady Mond sevel ur c'hastellig er bourk end-eeun. Kenkent e voe kroget al labour. Tost echu e oa sevel ar mogerioù, ne vanke nemet an doenn ken, pa lavaras ur vignonez da Vari e oa marteze re dost ar c'hastell ouzh an hent. Pedet e voe ar vañsonerien an deiz war-lerc'h da zispenn ar mogerioù nevez ha da adsevel ar c'hastell un dek metrad pelloc'h. Hag a voe graet.

Annezidi kentañ ar c'hastell avat a voe an Alamaned e e 1941. Pa voe echu ar brezel e adkavas Lady Mond he c'hastell, hag eno e varvas d'an 21 a viz Du 1949.

Hervez a gonter he doa dibabet hec'h arched hec'h-unan, hag ez ae e-barzh bep noz. « Da welout hag-eñ on bev c'hoazh, » a gustume lavarout.

Darev da gouezhañ en e boull e oa kastell Lady Mond e kreiz-kêr Benac'h, pa n'halle ket an ti-kêr paeañ evit adkemmpenn anezhañ. Ur peskva da studiañ pesked stêrioù Breizh a vo staliet e-barzh, gant skoazell-arc'hant a bep tu: digant ar rannvro, ar stad, Europa. Siouloc'h annezidi e vint eta eget ar re a gustume Lady Mond daremprediñ.

GERIOÙ

a-berzh: de la part de

a-bouez: important

adkempenn: réparer

aluzon*: aumône

amezeg (-eien): voisin

anaoudegezh*: connaissance

anavezout: connaitre

annezad (-idi): habitant

anvet: nommé

aozañ: préparer

arc'hanter(ien): financier

arzour (ien): artiste

asantiñ: accepter

azeuliñ: adorer

bag-saveteiñ*: bateau de sauvetage

bleunioù: fleurs

bugaleaj: enfance

chifet: froissé

daouarn: mains

darempred: relation; iñ: fréquenter

darev: mûr; prêt

deuet da vezañ: devenu

devezh-arat: demi-hectare

dimeziñ (gant): se marier (avec)

diroll: de débauche

disglavier: parapluie

divizout: décider

domani: domaine

dreist-holl: surtout

drougskevent: tuberculose

e-kerz: pendant

eurus: heureux

ganet: né

gwaz(ed): homme

e kostez: du côté de

embregerezh: entreprise

en e boull: en ruines

estlammiñ: s'exclamer

e-touez: parmi

fuloriñ: se mettre en colère

ganet: né

greanterezh: industrie

heñvel: semblable

ijinerezh: industrie

ijinour: ingénieur

kein: dos

kembread: gallois

kenkent: aussitôt

kimiour: chimiste

klask fred: chercher affaire

klaoustreer: parieur

klemm: se plaindre

koantiz*: beauté

koc'hu: halles

kondaoniñ: condamner

korolladeg*: bal

kouezhañ: tomber

kreskiñ: croître

kroc'hen: peau

kustumañ: avoir l'habitude de

legadiñ: léguer

leurenn*: scène

leuskel (laosk): laisser

lez*: rive

lezenn*: loi

livour: peintre

lonkañ: avaler; boire (péj.)

madelezh*: bonté

mankout: manquer

merc'hetaer: coureur de jupons

mestroniañ: maitriser

metou: milieu

meuliñ: louer

milin*: moulin

miliner (ez*): meunier

mondian: richard

mont e-barzh: être élu

noblañs (ed): noble

obidoù: funérailles

orin: origine

parrez*: parroisse

patrom: modèle

pediñ: prier, inviter

pennad: bout de temps

penn-da-benn: de bout en bout

perc'henn (ed): propriétaire

peskva: aquarium

politikerezh: politique

pompadoù: fastes

prof: cadeau; -añ: offrir

prokulor: procureur

proviñs (où): province

rannnvro*: région

riboter (ien): débauché

sal-gibellañ*: salle de bain

sell (où): regard

senedour: sénateur

sioul: tranquille

skoazell*: aide

stad*: état

staliañ: installer

stêr* (ioù): rivière

taget: étouffé

tapout: attrapper

tell-gastiz*: amende

terriñ: casser

toenn* (où): toiture

tost: proche; presque

touet: juré

toull-bac'h: prison

trenkañ: tourner à l'aigre

war a seblant: semble-t-il